Kınık Boyu

 

Kınık boyunun Divân-ı Lügati’t-Türk’e göre tanımlanmış tamgası.

Kâşgarlı Mahmud Oğuz boyları listesinde ilk sırada yer verdiği, damgasını gösterdiği Kınıklar’ı çağının sultanlarının boyu olarak belirtir. Fahreddin Mübarek Şah’ın Târih’indeki Türk toplulukları listesinde ise Kınıklar’ın adı harekelenmiş şekilde yer alır.[1]

Reşîdüddin Fazlullah’ın eserindeki tam ve ayrıntılı liste, aynı zamanda Oğuz boylarının İslâmiyet’ten önce Yavkuylar devrinde sahip oldukları siyasi ve içtimai mevkilerine göre tertip edilmiş görünüyor.[2] Bu listede Kınık boyuna listenin sonunda yirmi dördüncü sırada yer verilmiş, İğdir, Büğdüz ve Yıva boylarıyla birlikte Deniz Han’ın oğullan arasında gösterilmiştir. Ayrıca burada Kınık’ın “her yerde yüce” mânasını taşıdığı, ülüşünün “aşiğlu” (koyunun but kısmı) ve ongununun çakır kuşu olduğu kaydedilmiş, damgasının şekli verilmiştir.

Yine Reşideddin’in eserinde Türkler’in tarihi kısmında ise Kınıklar ne yabgu çıkaran boylar arasında ne de yabguların beyleri arasında görülmektedir. Hâlbuki Selçuk’un ve babası Dukak’ın Oğuz yabgusunun subaşısı (kumandanı) olduğunda şüphe yoktur. Nitekim Gazneli Mahmud ülkesine yaptığı akınlarla kendisini rahatsız eden Karahanlı Hükümdarı Ali Tegin’i cezalandırmak için 1025”te Mâverâünnehir’e girdiğinde Kınıklar’ın kalabalık çadırlarını görünce asıl tehlikenin Selçuk’un oğlu Arslan Yabgu’dan geleceğini anlamıştı.[3] Bu arada Kınıklar’ın ismi bahsini kapamadan önce belirtmek gerekir ki Ebulgazi Bahadır Han anlamının “aziz” demek olduğunu ve Kınıklar’ın ongunun “ak kartal” olduğunu aktarmaktadır.[4]

Kınıklar, Selçuklu Devleti’nin kuruluşunda ve büyük bir imparatorluk halini almasında kurucuların kendi boylarından olmasından dolayı önemli roller oynamışlar ve bunun için ülkenin her tarafına dağılmışlardı. XVI. yüzyıla ait Osmanlı tahrir defterlerinde Kınıklar’a ait seksen bir yer adı tesbit edilmiştir.[5] Bu da Anadolu’nun bir Türk yurdu haline gelmesinde Kayı, Avşar ve diğer birkaç boy ile birlikte Kınık boyunun da birinci derecede tesirli olduğunu ortaya koymaktadır.

Kınık yer adlarından dokuzar köy Ankara ile Kütahya’da, sekiz köy Sivas, altı köy Hudâvendigâr (Bursa ili) ve Konya, beşer köy Çankırı ile Karahisarısâhib, dörder köy de Malatya ve Kastamonu sancaklarında bulunmaktaydı. Bu köylerin bulunduğu bazı yöreler. Kınıklar’ın nüfus olarak en çok hangi merkezlere yerleştiklerini de göstermektedir.[6]

Seyhun boylarında kalmış olan bir başka Kınık kolu ise Moğol istilâsı üzerine Bozok ve Üçok boylarının büyük kollarından teşekkül eden bir Türkmen kümesi içinde Anadolu’ya geldi.[7] Daha sonra Moğollar’ın Anadolu’ya da ayak basmaları üzerine bu Türkmen kümesi Suriye’ye göç etti.[8] Yüregir, Kınık, Bayındır ve Salur’dan meydana gelmiş olan Üçoklar, Memlükler’in yanında Çukurova’nın fethine katıldılar. Fetih sonrasında Kınıklar Ceyhan ır­mağından Nur dağlarına kadar uzanan geniş topraklarda yurt tuttular. Bunlar, Adana ve Misis yöresinde yerleşmiş olan Yüregirler gibi Üçoklar’ın en güçlü oymaklarından biri sayılıyordu. Yine bu Kınıklar’dan kuvvetli bir kol Çukurova’ya göç etmeyerek Suriye’de kalmıştı.[9]

XIII. Yy’da Kınıklar siyasi üstünlüklerini ve hareket alanlarını kaybettiler. Nitekim Osmanlılar’ın Anadolu birliğini kurdukları sırada Kınıklar”ın hemen hepsi yerleşik hayata geçmiş bulunuyordu. Bunlar Ceyhan ile diğer ırmaklardan açılan kanallarla topraklar sulamakta ve özellikle çeltik ziraati yapmaktaydılar. Bu sebeple Kınıklar’ın oturduğu yerler Osmanlılar tarafından kendi adlarıyla anılan bir kaza haline getirilmiştir. Bu kazanın XIX. yüzyılın ikinci yansına kadar adını ve idare şeklini koruduğu anlaşılmaktadır.

Kınıklar’ın Suriye’de kalan kolu, Dânişmendli Türkmenleri’nden Harbendeliler (daha sonraları Harmandalı, Horbendeli, Hüdâbendeli adlarıyla anıldı) ve diğer birçok Türkmen oymağı ile birlikte Malatya yöresine göçerek orada yurt tutmuş olup bunlar bugünkü Malatya Türkleri’ni meydana getirmişlerdir.[10] Bunlardan başka yine XVI. yüzyılda Ankara ve Aydın sancakları ile Halep Türkmenleri arasında bazı Kınık oymakları görülmektedir.

 Halep Türkmenleri içinde yer alan Kınık oymağının II. Selim devrinde 2S4 vergi nüfusu olduğu ve Emet oğlu Kırım Kethüdâ’nin idaresinde bulunduğu Sümer tarafından aktarılmaktadır.[11] Bu grup, XVII. yüzyıl ortalarında Sivas (Rum) vilâyetinde Aralıkevi adı verilen bir yerde iskân edilmişti. Öte yandan 1104 (1693) yılında Hama ve Humus sancaklarına yerleştirilmek istenen oymaklar arasında Kınık Uşak adlı altmış vergi nüfuslu küçük bir oymak bulunmaktadır. Aynı yüzyılda Sivrihisar yöresinde 123 vergi nüfuslu Aydın sancağında Karacakoyunlu topluluğu arasında da otuz yedi vergi evli Kınık oymakları görülmektedir. [12]

Bu sonuncu oymağın ayrıca on bir vergi evli Alalar adlı küçük bir obası da vardı. Günümüzde Türkiye Cumhuriyeti sınırlan içinde çok sayıda yerleşme yerinde Kınık adının yaşamakta olduğu görülmektedir (otuz altı tanesi sadece Kınık şeklinde, ayrıca Kınıkbala, Kınıkdelileri, Kınıkderesi, Kınıkhasan, Kınıkkoz, iki yerde Kınıklar, Kınıklı, Kınıkyeri olmak üzere toplam kırk beş yerde). Bunlar arasında sadece bir tanesi 2000 sayımına göre nüfusu 10.000’in üzerinde (13.118) ve ilçe merkezi durumunda (İzmir’e bağlı) önemli bir merkezdir.[13]

---

[1] TDV İslam Ansiklopedisi, Faruk Sümer, “Kınık” maddesi,  C:25 s.418.

[2] TDV İslam Ansiklopedisi, Faruk Sümer, “Kınık” maddesi,  C:25 s.418.

[3] Sümer, a.g.e., s.450.

[4] Ebulgazi Bahadır Han, a.g.e., s.52.

[5] Gündüz, a.g.e., s.17.

[6] Sümer, a.g.e., s.451.

[7] Gündüz, a.g.e., s.34.

[8] Atanıyazov, a.g.e., s.151.

[9] Hacaloğlu, a.g.e., s.94.

[10] Golden, a.g.e., s.219.

[11] Sümer, a.g.e., s.351.

[12] Saatçi, a.g.e., s.78.

[13] Sümer, a.g.e., s.352.