Avşar-Afşar Boyu

 

Avşar boyunun Divân-ı Lügati’t-Türk’e göre tanımlanmış tamgası.

Divan-ı Lügatit Türk’te “Afşar” diğer kaynaklarda ise “Avşar” olarak geçen bu sözün manası ise “çevik ve vahşi hayvan avına hevesli”dir.[1] Yazıcı oğlu Ali’de “cüst-ü çalak ve ava, canavara ve kuşa hevesli” manasını vermektedir. Ebulgazi Bahadır Han’da manasını “işini ıldam (çabuk) işleyici” olarak verir.[2]

Çağdaş bilginlerden Wambery ise Avşar adına bir yerde “toplayıcı” diğer bir yerde ise “zaptiye neferi, mübaşir” manasını vermektedir. G. Nemeth’de Avşar’ın “Avş” fiilinden geldiğini bunun da Kırım-Kazak Türkçe’sinde “müsaade etmek ve itaat etmek” manasına geldiğini, dolayısıyla Afşar’ın “itaatli” manasında olduğunu söylemektedir. Aynı Ebulgazi Bahadır Han Avşarlar’ın ongununu “beyaz doğan” ya da “çerelaçin” şeklinde belirtir.[3]

Togan’a göre kelime avcı+er’den gelmektedir. Avşarlar XI. yüzyıldan itibaren mühim roller oynamak sureti ile adlarını zamanımıza kadar yaşatmış biricik Oğuz boyudur. Avşarlar, Reşideddin’de hükümdar çıkarmış Oğuz boylarından biri olarak zikrediliyor.[4] Bu keyfiyet Avşar’ın, Oğuzların İslâmiyet’ten önceki tarihinde de ehemmiyetli bir boy olduğunu gösterebilir.

Oğuzlar’ın İslâmiyet’ten önceki tarihlerine dair rivayetlerde Avşar’la ilgili herhangi bir hadiseden ve bu boya mensup beylerden bahsedilmez. Fakat İslâmiyet’ten önceki devirde hükümdar sülâlesi çıkarmış beş boydan birinin de Avşar olduğu bildirilir (diğer boylar Kayı, Eymür, Yazır ve Beğdili).

Selçuklu hânedanının büyük siyasî başarıları ve Karahıtaylar’ın Türkistan’da hâkimiyet kurmaları, Oğuzlar’dan pek kalabalık kümelerin Seyhun boylarındaki yurtlarından ve hatta Mangışlak ve Balkan (Balhan) bölgelerinden göçüp Orta ve Yakındoğu ülkelerine gelmelerine sebep oldu. Gelen yirmi dört Oğuz boyundan pek azı tarih kaynaklarında akisler bırakabildiler ki bunlardan biri de Avşarlar’dır.[5]

Bu ülkeye gelince, XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerinde Avşar adlı pek çok yer adı görülmektedir ki, bunların sayısı birinci sırada bulunan Kayılarınkinden sonra geliyor. Bu yer adları da, diğerleri gibi, Anadolu’nun Orta ve Batı bölgelerinde bulunmaktadır. Hatta Rumeli’nde dahi bu boya ait birkaç yer adı görülmektedir.

Bu yer adları Avşarlar’ın Türkiye’nin fetih ve iskânında Kayı ve Kınıklar gibi, birinci derecede bir rol oynadıklarını göstermektedir. Yazıcıoğlu ‘na göre Karamanoğulları Avşar boyuna mensup bulunmaktadır.[6] Gerçekten 1300 yılına doğru yazılmış anonim bir Ermeni tarihinde Avşar oymağı beği İslâm Beğ’in 1254’te Isorya sahilindeki Cracca şehrini yağma ettiğinden bahsedilir. Bu Cracca şehrinin Silifke -Mersin arasında, deniz kıyısındaki Corycos olması kuvvetle muhtemeldir.

Aynı esere göre İslam Beğ az sonra ölmüş ve bu şehir Sârum adlı diğer bir Türkmen beği tarafından yağmalanmıştır.[7] Bu beğlerin Karamanoğulları’na bağlı olmaları pek muhtemeldir. XIV ve XV. yüzyıllarda başlıca Musul,[8] Halep, Antep ve Antakya bölgesinde yaşayan Türkmenlerin Boz ok kolunu teşkil eden boyların başında Avşarlar ve onu takiben de Bayatlar geliyordu. Yani Avşarlar Boz-Ok kolunun en büyük ve en kuvvetli boyu olarak görülmektedir.

Türkiye’de ve İran’da kendilerinden bahsedilecek olan Avşar oymaklarının, Orta ve Batı-Anadolu’daki bazı küçük oymaklar müstesna olmak üzere, hepsi bu ana koldan ayrılmışlardır.[9] Yine aşağıda görüleceği üzere, Dulkadirli ulusu arasında İmanlı Avşarı adlı mühim bir Avşar kolu olduğu gibi Sis (Kozan) yöresinde de kuvvetli bir Avşar oymağı vardı. Bunların Dulkadırlı beğliğinin kurulması ve Sis’in Memlûkler tarafından fethi sonucunda Kuzey-Suriye’deki Avşarlar’dan ayrılmış kollar oldukları muhakkaktır.

XVI. yüzyıla ait tahrir defterlerinde Avşar adlı pek çok yer adı görülmektedir ki, bunların sayısı birinci sırada bulunan Kayılar’ınkinden sonra geliyor.[10] Bu yer adlan da, diğerleri gibi, Anadolu’nun Orta ve Batı bölgelerinde bulunmaktadır. Hatta Rumelinde dahi bu boya alt birkaç yer adı görülmektedir. Bu yer adlan Avşarların Anadolu’nun fetih ve iskânında Kayı ve Kınıklar gibi, birinci derecede bir rol oynadıklarını çok açık bir şekilde göstermektedir.

Daha önce de bildirildiği gibi, Yazıcıoğlu’na göre Karamanoğulları Avşar boyuna mensup bulunmaktadır. Gerçekten 1300 yılma doğru yazılmış anonim bir Ermeni tarihinde Avşar oymağı beyi İslam Beğ’in 1254’te İsorya sahilindeki Cracca şehrini yağma ettiğinden bahsedilir. Bu Cracca şehrinin Silifke-Mersin arasında, deniz kıyısındaki Corycos olduğu sanılıyor.[11] Aynı esere göre İslam Beğ az sonra ölmüş ve bu şehir Sarum adlı diğer bir Türkmen beyi tarafından yağmalanmıştır. Bu beğlerin Karaman-oğulları topluluğuna mensup bulunmaları muhtemeldir.

XIV ve XVII. Yy ‘larda Anadolu’da her ikisi de görülmekle beraber Avşar adı daha çok yaygındır ve telâffuz şekli zamanımızda ülkenin her yerinde Afşar’ın yerini almıştır.[12] Buna karşılık XVI. Yy ‘dan beri İran kaynaklarında Afşar şeklinde yazılır ve halen de bu boya mensup oymak ve köylülerce Afşar olarak söylenir. Kaşgarlı Mahmut kabile olarak diğer Oğuz boyları ile birlikte 6. sırada Afşar olarak bahseder. Reşideddin’e göre Avşar, hükümdar çıkarmış 5 boydan (diğerleri Kayı, Yazır, Bey dili, Eymür. Bunlardan sadece Eymür Üç-Ok’lardandır) birisidir.[13]

---

[1] Sümer, a.g.e., s.263.

[2] Ebulgazi, Bahadır Han, a.g.e., s.50.

[3] Ebulgazi, Bahadır Han, a.g.e., s.50.

[4] Gündüz, a.g.e., s.26.

[5] TDV İslam Ansiklopedisi, Faruk Sümer, “Avşar” maddesi,  C:04 s.160.

[6] Sümer, a.g.e., s.266.

[7] Sümer, a.g.e., s.267.

[8] Saatçi, a.g.e., s.19.

[9] Halaçoğlu, a.g.e., s.1644.

[10] Halaçoğlu, a.g.e., s.1646.

[11] Sümer, a.g.e., s.267.

[12] Halaçoğlu, a.g.e., s.1651.

[13] Sümer, a.g.e., s.268.