Çavuldur Boyu

 

Çavuldur boyunun Divân-ı Lügati’t-Türk’e göre tanımlanmış tamgası.

Üçokların Gök Han Oğulları koluna bağlı olan Çavuldur boyunun anlamı “Namuslu ve ünü uzaklara yayılmış” manasına gelen “Çavuldur” kelimesi bazı kaynaklarda “Çavundur” şeklinde geçer. Çavuldur boyu, 10. yüzyılda diğer Oğuz boylarıyla birlikte yurtlarından Mangışlak/Siyahkuh yarımadasına[1] göç etti. Bir kısım Çavuldur mensubu, Mangışlak’ta kalırken, bir kısmı Selçuklular’la birlikte Anadolu’ya geldi.

Boyun adı kaynaklarda Çavundur, Çavdur ve Cavdır şekillerinde de geçer. Kâşgarlı Mahmud (XI. yüzyıl) bu boyun adını Çavuldur olarak zikretmekte, hayvanlarına vurdukları damganın şeklini de vermektedir. İlhanlı Veziri Reşîdeddin Fazlullah, XIV. yüzyılın başlarında yazmış olduğu tarihindeki Oğuz boyları listesinde Çavuldurlar’a Üçoklar arasında yer verir.

Taşıdıkları adın “şerefli ve ünü yaygın” manasına geldiğini, ülüşünün (şölenlerde koyun etinden yiyeceği kısım) “sol karın yağı” (sol kürek kemiği), ongununun ise (totem kuşu) sungur (sunkur) olduğunu bildirmekte ve damgasının şeklini göstermektedir. Ebulgazi Bahadır Han ise Çavuldur’un manasının “namuslu” ongununun ise anka kuşu ya da devlet kuşu olduğunu belirtir.[2]

Osmanlı müellifi Yazıcıoğlu Ali Efendi’nin (XV. yüzyılın birinci yarısı) Oğuz boyları listesi Reşîdeddin’inkine dayanır. Ancak Ali Efendi Çavuldur boyunun adını Çavundur olarak yazmıştır. Bu şekil, boyun adının XV. ve XVI. yüzyıllarda Anadolu’daki en yaygın söyleniş şeklidir. Bu yüzyıllardaki yirmi bir yer adından sadece üçünün boyun eski adı olan Çavuldur, diğer üçünün de Çavdur olarak yazılmış olduğu görülür.[3] Hazar ötesi Türkmenler’i arasındaki Çavuldurlar’ın da son asırlarda umumiyetle Çavdır şeklinde anıldıkları anlaşılmaktadır.

İlk yazılışı XIII. yüzyılın ortalarına kadar giden Dânişmendnâme’de Çavuldur Çaka adlı bir beyin adı geçer. Çavuldur Çaka, Emîr Kara Tona ve Emîr Turasan Sivas’ta Dânişmend Gazi ile vedalaşıp İstanbul yönüne doğru yola çıkarlar.[4] Dânişmendnâme’de bir daha ondan söz edilmez. Reşîdüddin’in Câmicu’t-tevârîh’indeki Selçuklular bölümünde de Alparslan’ın Malazgirt Savaşına[5] katılan kumandanları arasında Çavuldur da zikredilir.

Emir Çavuldur aynı esere göre Maraş ve Sarız (Sarus) yörelerini fethetmiştir. Camiü’t-tevârîh’te adı geçen bu Emir, Dânişmendnâme’de geçen Çavuldur Çaka’dan başkası olmadığı düşünülmektedir. Bu Çavuldur Çaka’nın da Anadolu’ya yapılan akınlardan birinde çok genç yaşta Bizanslılar’ca esir alınarak sarayda yetiştirilen Çaka Bey olduğunda şüphe yoktur. [6]

XV. yüzyılda Anadolu’da yirmi bir yer adından başka Bozulus ile Çorumda Çavundur adlı oymaklar da görülür. Bozulus arasındaki Çavundur oymağı, II. Selim devrinde (1566-1574) iki kola ayrılmış olup bunlardan Duyar Kethüdâ’nın idaresindeki kol, Pîr Ahmed Kethüdâ’nın idaresindeki kol da 50 vergi nüfusuna sahipti. Çorum sancağında yaşayan Çavundur oymağının ise Osmancık’a bağlı Akçasu köyünde yerleşmiş olduğu görülür.[7]

Çavuldurlar’ın, nüfusu çok kalabalık bir kolu batıya göç etmeyerek Hazar ötesi Türkmenler’i arasında kalmıştır. Bunlar XVI. yüzyılda Mangışlak yarımada­sında yaşıyorlardı. Yarımadadaki diğer Türkmen oymakları gibi bu yüzyılda Mangıtlar’ın daha sonraları da Kalmuklar’ın hücumlanna uğradılar.[8]

Hatta Kalmuklar, İğdir, Soynacı ve Çavuldurlar’a (Çavdur) mensup kollardan oluşan bir topluluğu Kuzey Kafkasya’ya göçe zorladılar. Bunlar varlıklarını zamanımıza kadar sürdürdüler. Mangışlak’ta kalmış olan Çavulduriar’a gelince, onlar da XIX. yüzyılda Kazaklar tarafından buradan çıkarıldılar. 1863 yılında Aral gölünün güney kıyısı ile Karaboğaz arasında oturuyorlardı. O zaman nüfusları 12.000 çadır tahmin edilen Çavuldurlar Kara Çavdur, Abdal, Bozacu, Esenlü, Buruncuk ve diğer birçok obadan meydana gelmişlerdi. Kaynaklarda bu Çavuldurlar’ın da her yerde aranılan güzel halılar dokudukları haber verilir.

---

[1] Gündüz, a.g.e., s.88.

[2] Ebulgazi Bahadır Han, a.g.e., s.51.

[3] Sümer, a.g.e., s.313.

[4] Gündüz, a.g.e., s.126.

[5] Kafesoğlu, a.g.e., s.85.

[6] Sümer, a.g.e., s.313.

[7] Sümer, a.g.e., s.314.

[8] TDV İslam Ansiklopedisi, Faruk Sümer, “Çavuldur” maddesi,  C:8 s.235.