Bayat Boyu

 

Bayat boyunun Divân-ı Lügati’t-Türk’e göre tanımlanmış tamgası

Bayatlar Oğuzlar’ın 24 boyundan biridir. Bozoklar’ın Gün-Hanoğulları koluna bağlıdır. “Devleti ve nimeti bol, devlet ve nimet sahibi” manasına gelen Bayat boyunun ongunu (sembolü) şahin, şölenlerdeki et payları “sağkarı yağrın” (sağ kürek kemiği) kısmıdır. Kaşgarlı Mahmud Divanü Lügati’t-Türk’te Oğuz boylarının dokuzuncusu olarak Bayat boyunu göstermiştir.[1] Ebulgazi ise Bayat boyunun anlamının “devletli” ongununun ise “baykuş” olduğunu belirtir.[2]

Oğuzların sağ kolunda bulunan Bayat boyu ekseri Oğuz hanlarının çıktığı dört Bozok boyundan biridir. Diğer Oğuz boyları gibi Sir Derya (Seyhun) Nehri kıyılarında ve kuzeydeki bozkırlarda yaşayan Bayat boyu İslamiyetten önceki tarihinde Korkut Ata (Dede Korkut) ile temsil edilmiştir. Bayat boyundan Kara Hoca’nın oğlu Korkut Ata akıllı, bilgili ve keramet sahibi bir insandı. “Ala atlı kiş tonlu” Kayı İnal Yavku ile ondan sonra gelen hükümdarlar devrinde çıkan birçok zor siyasi meseleler, Korkut Ata’nın dirayeti sayesinde halledilmiştir.[3]

Diğer Oğuz boyları gibi İslam dinini kabul eden Bayat boyunun bir kısmı 11. yüzyılda Selçuklu hükümdarları idaresinde Horasan ve İran üzerinden Anadolu ve Suriye’ye geldiler. Anadolu’ya gelenlerin bir kısmı uçlara yerleştiler. Bir kısmı ise göçebeliği bırakarak Batı ve Orta Anadolu’da köyler kurdular. Bu bölgelerde görülen ve bazısı günümüze kadar gelmiş olan yer adları Bayat boyunun Anadolu’ya yerleştiği devirlere aittir.[4]

Oğuzlar X. ve XI. Asırlarda Türk dünyasını temsil eden beş büyük kavimden biri idi. Bu dönemde Oğuzlar Hazar Denizi’nden Sır-Derya Irmağı’nın orta yatağına değin olan yer ile bunun kuzeyindeki bozkırlarda yaşıyorlardı. Bayatlar dört Bozok boyu arasında birinci mevkide bulunan Kayılar’dan sonra gelirlerdi. Toplantılarda, şölenlerde orduda Bayat Beyi’nin yeri, Han’ın sağında ilk mevkidir.

Oğuz ordusunun Bozoklar’dan kurulu sağ kolunu Bayat Beyi kumanda ederdi. Şölenlerde Han ve Yabgu ile birlikte koyunun en iyi yerini yiyebilirdi. Etin en iyi yerini yemek Türklerde saygınlık derecesi açısından önemlidir. Diğer Oğuz boyları gibi Bayatların da silah, eşya ve hayvanlarına vurdukları damgaları vardı.[5]

Bayatlar, bilindiği üzere, tarihimizde manevi şahsiyetler yetiştirmiş bir boydur. Oğuzlar’ın meşhur devlet ve din adamı Dede-Korkut Bayatlar’dan olduğu gibi, ünlü şair Fuzuli de bu boya mensuptur. Cem-Sultan adına Osmanlı hanedanının Oğuz Han’a kadar çıkan efsanevi ataları hakkında Cam-ı Cem-ayin adlı bir kitap yazan Mahmud oğlu Hasan’ın da yine bu boydan olduğunu biliyoruz.[6]

Selçuklu devir kaynaklarında ancak bir kaç Oğuz boyundan bahsedilir. Bu arada Selçuklu emirlerinden Ak-Sunkur ul-Buhari’nin 513 (1119) yılında Basra’daki naibi Sunkur’un, el-Bayati nisbesini taşıdığını görüyoruz.[7] Ancak bu nisbeye ilaveten et-Türkmanı nisbesinin olmaması, bizi, bu nisbenin Bayat boyundan geldiğinde tereddüde düşürmüştür.

Diğer taraftan Bağdat’ın güney doğusunda Tib çayının kaynağına yakın bir yerde bulunan, İran’ın Luristan eyaletindeki Bayat kalesinin taşıdığı adın o zamanlar mevcut olmadığı anlaşılıyor. Hamdullah-i Kazvini de bu kale XII. yüzyıl sonlarındaki hadiseler dolayısı ile geçiyor.[8] O zaman kalenin hâkimi bir Türk İdi. Bu zamanlarda söz konusu bölge ile Huzistan’ın Avşarlar’ın elinde olduğunu biliyoruz. Bu izahlar ile bu kalenin, adını Bayat boyundan almış olması daha gerçekçi olmaktadır.

Orta Asya’da kalan, Bayat boyuna mensup bir kısım oymaklar ise, 13. yüzyılda Moğol istilasından kaçarak, Doğu Anadolu, Suriye ve Irak’a geldiler. 14. yüzyılda Kuzey Suriye’de, Bozok kolunun Avşar ve Beydilli boylarıyla birlikte yaşadılar. Yaz aylarında, yaylak olarak, Anadolu içlerine göçtüler.[9]

Kuzey Suriye’de bulunan, Avşar ve Beğdilli boylarıyla birlikte 40.000 çadırdan fazla olan Türkmenlerin Bozok kolunu meydana getiren Bayatlar, bazı siyasi hadiselere katıldılar. Büyük bir ihtimalle Dulkadiroğulları Beyliğini kurdular. Maraş ve Elbistan bölgesinin yeniden iskânına katıldılar. 15. yüzyılın başlarında, Kara Tatarlardan boşalan Yozgat ve komşu yörelerde, Bozok oymakları yurt tuttu. Bunlar arasında, kalabalık sayıda Bayatlar da vardı. Bu Bayatlar, kışın Kuzey Suriye’ye gittikleri için, Şam Bayatı adını aldılar.

Bozok’ta (Yozgat ve civarı) kalan Şam Bayatı kolu ise, çiftçilik yaptığı arazide bilindiği kadarı ile geçici yerleşim yerleri köyler kurarak, tamamen yerleşik hayata geçtiler. Bayatların önemli bir kolu da, 15. yüzyılın sonunda Akkoyunlu fethi üzerine, İran’a göç etti. Bunların bir kısmı Azerbaycan’da, bir kısmı da Hemedan’ın güney doğusundaki Kezzaz ve Girihrud yöresinde yerleşti.

Akkoyunlu Devleti’nin yıkılmasından sonra İran’a hâkim olan Safeviler’in hizmetinde, birçok Türkmen topluluğu gibi, önemli miktarda Bayat da vardı. Cins atlar yetiştiren ve 10.000 çadırdan ibaret olan bu Bayatların beyleri, Şah Abbas tarafından Azerbaycan’daki sancaklara tayin edildi.[10] Aynı yüzyılda Horasan’da Nişabur bölgesinde de Bayatlar yaşıyordu. Ancak, bu Bayatların Türk olmayıp Moğol asıllı oldukları anlaşıldı. Onlara, Kara Bayat adı verildi. Asıl Bayatları bunlardan ayırt etmek için, Akbayat veya Özbayat denildi.[11]

Şam Bayatı’nın, bir kısım Akçalu (Ağçolu) ve Akçakoyunlu (Ağçakoyunlu) boylarının kollarıyla birlikte, Kaçar boyunu teşkil ettiler.[12] 15. yüzyılın sonlarına doğru Kuzey Azerbaycan’daki Gence yöresine giden Kaçarların bir kısmı, 17. yüzyılın başlarında İran’ın Esterabad yöresine göç ettirildi. 18. yüzyılın son çeyreğinden başlayarak, 1925 senesine kadar İran’ı idare eden Kaçar Hanedanı, bu Kaçar koluna mensup olup Şam Bayatı’ndan çıkmış olması mümkündür.

Anadolu’ya gelince, XVI. yüzyıldaki tahrir defterlerinde, Bayatlar’a ait 42 yer adı olup, bunların hepsi de, diğer boylarınki gibi, Anadolu’nun orta ve batı bölgelerinde bulunmaktadır. Bayat yer adlarından çoğu zamanımıza kadar gelmiştir.[13] Bu yer adlan. Bayatların Anadolu’nun fethine katılmış olduklarını gösteriyor. Bu yer adlarından başka, XIV. yüzyıldan beri Kuzey-Suriye’deki Türkmenler arasında pek mühim bir Bayat kümesinin yaşamakta olduğunu biliyoruz. Diğer taraftan XVI. yüzyılda Batı ve Güney-Batı Anadolu’da henüz yerleşmemiş bu adda bazı küçük oymaklar da görülmektedir.

Daha önce de söylendiği gibi, XIV. yüzyılda Kuzey-Suriye’de yaşayan büyük Türkmen topluluğunun Boz-Ok kolunu başka üç boy, yani Bayat, Avşar ve Beğ-Dili boyları teşkil ediyordu. Mezkûr asırdan itibaren kendilerinden bahsedilmeye başlanan Dulkadiroğulları, İnaloğulları, Köpek-oğulları, Gündüzlüler, Kut-Beği oğulları, Bozca-oğulları gibi, ailelerin bu üç veya iki (Bayat-Avşar) boydan çıktıkları anlaşılıyor.[14]

Bu ailelerin en büyüğü olan Dulkadiroğulları’nın, hizmetinde daima Bayatlar görülmektedir ki, bu husus esasen Boz-Oklar’dan olduğu kesin olarak bilinen bu hanedanın Bayat’tan İndiğini çok büyük bir ihtimal ile ortaya koyuyor. Ayrıca yine Boz-Oklar’dan olan İnaloğulları’nın da Beğ-Diliye değil ise, bu boya mensup olduğu muhakkaktır.[15] Bayatlar’dan geldiğini kesin olarak bildiğimiz aile İse Bozcaoğulları’dır.

801 (1399) yılında Sultan Berkuk’un ölümü üzerine yerine oğlu Ferec geçti. Bu sırada Bayatlar, Haleb bölgesindeki Türkmen topluluğunun kalabalık bir kısmım teşkil ediyorlardı. Onlar Sultan Berkuk’a karşı hâkimiyet mücadelesine girişmiş olan Türk Mintaş’ın taraftarları arasında yer almışlardı.[16] Haleb vahşi Çolpan Bayatları kendi tarafına çekmek istedi ise de başardı olamadı. Bunun üzerine Bayatlar’ın obalarına baskın yaptı, bir hayli davar ele geçirdi. Fakat Bayatlar Mıntaş’dan ayrılmadılar.

Ferec, yiğit bir genç olmakla beraber siyasi zekadan mahrumdu. Bu sebeble Ferec’in bütün hükümdarlık devri bilhassa Şam valisi Şeyh el-Mahmudi, Çekim ve Nevruz gibi emirlere karşı mücadele etmekle geçmiştir. 807 (1404-1405) yılında Haleb valisi Demir-Taş, Antakya hâkimi Türkmen Doğancı-oğlu Faris’in üzerine yürüdüğünde yanında müttefiki olarak Ramazan-oğlu Ahmed Beğ ile Dulkadirlı ailesinden Halil Beğ oğlu Alâeddin Ali Beğ vardı.[17] Alâeddin Ali Beğ’in buyruğunda Bayatlar ve İnallular bulunuyordu. asi emirlerden Çekim, Doğancı oğlu’nun yanına sığınmıştı.

Yapılan çarpışmayı Demir-Taş, müttefikleri Ahmed ve Ali beğler sayesinde kazandı. Sultan Ferec ertesi yıl Çekim’e Halep valiliğini verdi. Bir kaç yıldan beri sultan olmak gayesini taşıyan Çekim, 809 (1406) da “el-Melik ul-adit” unvanı ile kendini sultan ilan etti ve Fırat’tan Gazze’ye kadar olan yerlerde adına hutbe okuttu.[18] Nitekim Türkmenler tehlikeli bir unsur sayarak onlara karşı harekete geçti. Bunun sonucunda Avşar, Bayat ve İnallular’dan kalabalık kollar Ak-Koyunlu beyi Kara-Yülük Osman’a sığınmak zorunda kaldılar. Ancak Çekim’in aynı yılda Kara-Yülük ile yaptığı savaşta öldürülmesi üzerine bunlar tekrar Halep çevresindeki yurtlarına döndüler.

811 (1409) yılında asi emirlerden Nevruz İle savaşıp onu yenen Haleb valisi Demir-Taş’ın yanındaki Türkmenler arasında Bayatlar da vardı. Aynı yılın son ayında ise Ferec tarafından affedilen Nevruz ile Şeyh arasında asi ırmağı kıyısında yapılan savaşta Bayatlar’ın Avşarlar ile birlikte Nevruz’un ordusunda bulunduğunu biliyoruz. Vuruşma esnasında Bayatlar’ın başında bulunan Bozca-Beğ, ırmağa düşerek boğulmuştu. Bu tarihten sonra Bayatlar’ın başında bulunan aile bu beye izafeten (Bozcakı, Bozca-oğulları) anılmaya başlanmıştır.

814 (1411-1412) yılında Şeyh, Ferec tarafından affedilip Haleb valiliğine tayin edilmişti. Aynı yılın Cumade’l-ahire ayının sonunda Amik’e gelen Şeyh, burada Bayatlar’ı, Türkmen Sakalsızoğlu’nu, Doğancı-oğlu’nu maiyyetine aldıktan sonra Gündüz-oğlu Ömer Beğ üzerine yürüyerek onu bozguna uğrattı. Ertesi yıl Ferec’in öldürülmesi üzerine Şeyh, sultan oldu.[19] Şeyh’in sultan olması ile dâhili mücadeleler sona erdi ve Memluk devleti eski kudretini kazandı.

821 (1418) yılında Kara Koyunlu hükümdarı Kara Yusuf’un Ak-Koyunlu beyi Kara Yülük Osman’ı kovalayarak Halep’in kuzeyine kadar gelmesi sebebi ile orada yaşayan İnallılar, Bayatlar ve Avşarlar Tarablus yöresinden Safita’ya kaçtılar. Bunun sebebi ise onların Kara-Yülük Osman beğ’in Kara Yusuf’a ait Mardin yöresinde yaptığı yağma ve tahriplere katılmış bulunmaları idi. Bayatlar, Avşar ve İnallular ile birlikte Safita’da karışıklıklar çıkardılar. Tarablus valisi Bars-Bay ed-Dokmaki, Kara Yusuf’un ülkesine döndüğünü söyleyerek onlardan yurtlarına gitmelerini istedi.[20]

Türkmenler de bunu kabul ettiler. Fakat Bars-Bay onlar göçüp gitmeden davarlarını ele geçirmek için üzerlerine saldırdı. Şaban ayının 16’sın da yapılan şiddetli bir savaşta Bars-Bay yenildi. Ata Beğ Sevdün, el-Esen Demiri ile 13 Memluk askeri savaşta öldü. Perişan bir halde geri dönen Bars-Bay Tarablus valiliğinden azledilerek Haçlılar’dan kalan Markab kalesinde hapsedildi.[21] Bars Bay 1,5 yıla yalan hapiste kaldıktan sonra affedilerek kendisine Dimaşk’ta 100 erlik beyliği (yüzbaşı) verildi. İşte bu emir, Tatar’dan sonra sultan olan meşhur Melikul-Eşref Bars Bay’dır (1422-1438).[22]

Bayatlar daha sonraları da Avşarlar ile birlikte Ak Koyunlu faaliyetlerine katılmışlardır. 1457 yılında Dulkadirli hanedanından Kara-beğ ile Bayat beylerinden Nasır Hüseyin Beğ ve yine Bayatlardan Abdi, Uzun Hasan Beğ’in hizmetine girdiler. Bunlar buyruklarındaki 800 evlik Türkmen ile Amid yakınındaki Karaca-Dağ’da yurt tutmuşlardı. Bu beyler Kara Koyunlu hükümdarı Cihan-Şah’ın Uzun Hasan beğ üzerine gönderdiği Tarhanoğlu Rüstem kumandasındaki ordunun Amid’e yaklaştığını haber alınca korkudan Suriye’ye gitmek üzere yerlerinden göçtüler.

Uzun Hasan Beğ, bunları yatıştırıp geri döndürmek için oğulları Halil ve Uğurlu Mehmed ile Musullu Emir Beğ’i gönderdi ise de onları kararlarından vazgeçiremedi. Bunun üzerine şehzadeler onlardan bazılarının hayvanlarını yağmaladılar.[23] Bununla beraber Amid yakınında Emir Beğ ile Tarhan-oğlu Rüstem arasında yapılan ve Ak Koyunluların parlak bir zaferi ile sona eren savaşta, Avşarlar gibi. Bayatlar’ın da bulunduğunu biliyoruz.

Timur’un Yozgat ve ona komşu bölgelerdeki Kara Tatarlar’ın pek çoğunu Türkistan’a götürmesi üzerine Kuzey Suriye’deki bu Bayatların bir bölüğü de Dulkadirli oymakları ile birlikte Boz-Ok’ta yurt tuttu. Bayatların bu kolu Şam Boyadı adı ile anıldı.[24] Bütün bunların dışında XVI. yüzyılda İran’da. Safevi hizmetinde mühim bir Bayat kolunun yaşadığı görülüyor ki, bu kol Ak Koyunlular’ın başarılan Safevi devletinin kuruluşu üzerine Kuzey Suriye’den göç etmiştir.

875 (1471) yılında Dulkadiroğlu Şah-Suvar Beğ ile savaşmak üzere Halep’te bulunan Memluk kumandam Yaş-Bek’in katına gelen beyler arasında Bozca-oğlu Halil Beğ de bulunuyordu. Fakat Şeh Suvar beğ İle birlikte tutulanlar arasında onun da adı geçiyor.[25] Osmanlı fethinin ilk yıllarında Bayatların başında gördüğümüz Bozca-oğlu Halil Beğ’in aradaki zaman farkı dolayısı ile şahıs olduğu üzerinde kesin bir şey söylenemiyor.

Yine adı geçen Bozca-oğlu Halil Beğ ile çağdaş aynı aileden Sevse ve Sevindik beyleri tanıyoruz ki, bunlar da Dulkadiroğlu Şah-Suvarın müttefikleri idiler. Diğer taraftan biz Bozca ailesinden bazı beylerinde Uzun Hasan Beğ’in hizmetine girmiş olduğunu biliyoruz. Safevi devrinde İran’da yaşayan Bozcalular bunların torunlarından başkası değillerdir.[26]

Irak Bayatlarından bahsetmek gerekirse günümüzde Irak’ta hala varlığını sürdüren Bayat oymaklarının önemli bir bölümü, Türkmenlerle meskun yerleşim merkezlerinde yaşamaktadırlar. Türklüğünü muhafaza eden, ancak göçebe hayatın hemen hemen sona ediği Bayat bölgesinden göçerek, yerleşik düzene geçen pek çok Bayat ailesi, bugün Kerkük, Tuzhurmatu, Kifri, Hanekin, Karağan ve çevresi, Karatepe ve Musul[27] yöresi gibi Türkmenlerin yoğun bulunduğu bölgelerde yaşamaktadırlar.

Saatçi’nin aktardığı üzere Bayatlar Irak’ta toplu olarak şu köylerde yaşamaktadırlar; Yukarı Ali Saray, Aşağı Ali Saray, Sındıc Kale, Pir Ahmed Ali, Hasadarlı, Süleymanbeğ, Muradlı, Bisas, Lukum, Abbud, Amirli, Sayyad, Biravcılı, Karanaz, Zengülü, Başagelen, Çardağlı, Bablan, Kuşçu ve Üçtepe.

Anadolu da ki bazı Bayat aşiretleri ise şunlardır; Şambayadı Aşireti, İsmail-li Aşireti, İlbeyli Aşireti, Bahşi Aşireti, Onar-Anar Aşireti, Çakal Bayadı Aşireti, Pehlivanlı Aşireti, Kuzugüdenli Aşireti, Sarıcalar Aşireti, Barak AşiretiAşir, Beyzeki Aşireti (Bezek-Beyzeki- Şeyh Bezenli, Baziki-Şıhbızınlı,Beyzavi-Beygazi Aşireti), Okçu-Okciyanlı Aşireti, İzzettinli Aşireti, Salarlı Aşireti, Solak Aşireti, Ceriganlı Aşireti, Ahçı Kozi Aşireti, Kozan Aşireti, Şarkıyan Aşireti, Mestan Bey Aşireti (Mutsan Mutsak), Karsan-Kars Aşireti, Sevindik Aşireti, Evci Aşireti, Bayan Aşireti, Kotan-kal Aşireti, Kazak Aşireti , Kanglı-kadlı Aşireti (Kadılı Kanlı Kangı)., Karagöz Aşireti, Eldelek Aşireti, Kaçar-Macar-Mercan Aşireti, Koca-oğlu Aşireti, Ağcalı (Akçalı) Aşireti, Akçakoyunlu Aşireti, Hışır Aşireti, Yerköylü Aşireti, Harun-Yapaltınlı Aşireti, Karaca-kürt (kurt) Aşireti, Yağmur Aşireti,Türgiş Aşireti (Dürkeş Türkeş Dirkeş Dirşek Tirkeş Dirkeş Tirkeşkaya Dirkeşkaya Türkeşan), Kara-bıyık Aşireti, Terkan Aşireti (Tarkan Türkan Tırkanlı Terkian Tirken Terkişan Türkeşan), Erayhan Oymağı, Türkan-lı Aşireti (Tırkanlı), Karlıklılar Aşireti, Çorum Kürdü ‘Lek’ Aşireti, Akbaş-oğlu Aşireti, Hacılar Aşireti, Kıran Aşireti ve Karmış Oymağı gibi.[28]

---

[1] Sümer, a.g.e., s.235.

[2] Ebulgazi Bahadır Han, a.g.e., s.49.

[3] Editör: Hasan Erbay, Dede Korkut Kitabı, Türkiye Odalar Ve Borsalar Birliği, Ankara, 2014, C: I, s.37,

[4] Sümer, a.g.e., s.236.

[5] Fuad, Köprülü, Tarih Araştırmaları I, Akçağ Yayınları, Ankara, 2006. s.18.

[6] Sümer, a.g.e., s.235.

[7] Sümer, a.g.e., s.236.

[8] Sümer, a.g.e., s.236.

[9] Sümer, a.g.e., s.237.

[10] Köprülü, a.g.e., s.20.

[11] Köprülü, a.g.e., s.20.

[12] Köprülü, a.g.e., s.21.

[13] Sümer, a.g.e., s.236.

[14] Sümer, a.g.e., s.236.

[15] Sümer, a.g.e., s.236.

[16] Sümer, a.g.e., s.237.

[17] Sümer, a.g.e., s.238.

[18] Köprülü, a.g.e., s.22.

[19] Köprülü, a.g.e., s.22.

[20] Köprülü, a.g.e., s.23.

[21] Sümer, a.g.e., s.237.

[22] Tufan, Gündüz, Anadolu’da Türkmen Aşiretleri, Yeditepe Yayınevi, İstanbul, 2015. s.26.

[23] Sümer, a.g.e., s.237.

[24] Sümer, a.g.e., 238.

[25] Gündüz, a.g.e., s.28.

[26] Sümer, a.g.e.,  239.

[27] Saatçi, a.g.e., s.25.

[28] Gündüz, a.g.e., s.29.